Sainsanaa

Ээлжит хичээлийн хөтөлбөр

Батлав................................................./Я.Отгонбат/

9. Хичээлийн үйл явц:

Хичээлийн хэрэглэгдэхүүн

Д.Пүрэвдорж

“Чингис”

Тэмүүжин-нумын хөвчнөөс төрөөгүй юм.                                                                    Тэмүүжин-Сумын зэвнээс гараагүй юм.                                                                        Тэмүүжин-Өэлүн эхээс төрсөн юм.                                                                                   Тэмүжин- Өрлөг түүхээс гарсан юм.                                                                                       Амар заяа хомс доголон нулимст хорвоод                                                                              Аврах тавилан мөхөс долоон үеийн тэртээд                                                                                Атаа хорслын манцуйд Есүхэйн хүү өсч                                                                                                  Аян дайны онгодоор есөн тугаа тахисан юм                                                                                Оонын халиун зоо шиг халхын саруул талд                                                                           Онгин цагаан тамга шиг гэрээ тэр барьсан юм                                                                        Оно мөрний савд хур шиг шаагих адуунаас                                                                             Онго хоёр загалыг мөнгөн хяруунд сойсон юм.                                                                        Эх орноо өмчилсөн гурван хасгийн хүрээлэнг                                                                       Элгэн ургаа өмөөрсөн дөрвөн тотгоор түшүүлж                                                                      Тулгар төрийн баганыг хорол тоононд өргөн                                                                       Туурга тусгаар монголын голомтыг тэр тулсан юм.                                                               Омог билгүүн төгс тэнгэр эзний жигүүрт                                                                                     Од мэт сарнисан овгийн өдөс гуурсалж                                                                                  Хөнөөх аюул хөмөрсөн ахуй цагийн үймээнд                                                                               Хөө хуяг нөмөрсөн их монгол дэвсэн юм.                                                                                               Хатуу цагийн эрх,хүнд мөрийг дархалж                                                                                     Хасаг их тэрэгний хүрд дугуйг түлхэж                                                                                     Түмэн-эхийн харайсан эх нутгийн бэлчирт                                                                                      Түмний газар зурайсан цагаан тоос татсан юм.                                                                                     Хөх Монголын дэвээн тэнгисийн шуургийг ярж                                                                  Хөмхий зуусан ертөнц Чингисийн өмнө сөхөрсөн юм.                                                         Хүлэг морьдын туурай ,өрнө дорныг цөмлөж                                                                                 Хөл нүцгэн хорвоо халуун нурам гишгэсэн юм.                                                                                                      Тиймээ ,Дайны мөрөөр цагаан сүү урсаагүй                                                                                 Тиймээ, Дайчдын сүрийг цагийн саалт мартаагүй                                                        Тиймээ,Чингис өндөр Алтайн зартай юм                                                                     Тиймээ,Чингис өнөөдөр ч гэсэн зартай юм.                                                                                    Хойч үедээ тэр хар буруу санаагүй                                                                                           Хорин гангийн их гачаалд хатан Онон ширгээгүй                                                                    Чингисийн их монгол ядарсан,гутарсан,задарсан                                                                               Чиний хөх монгол ялсан хөгжсөн мандсан                                                                                  Ямар ч байсан Чингис хаан – Гарьд шиг хальж                                                                               Ял гавьяа хоёроо хойч үедээ даатгасан юм                                                                                   Гал усанд элэгдсэн буурал замбуутивийн магнайд                                                                       Ган сэлмийнхээ ирээр Монгол гэж бичсэн юм.                                                                         Тэмүүжин-нумын хөвчнөөс төрөөгүй юм.                                                                           Тэмүүжин-Сумын зэвнээс гараагүй юм.                                                                               Тэмүүжин-Өэлүн эхээс төрсөн юм.                                                                                      Тэмүжин- Өрлөг Монголоос гарсан юм.

Сономбалжирын Буяннэмэхийн намтар /1902-1937/

С.Буяннэмэх нь 1902 онд Түшээт хан аймгийн Говь Түшээ гүний хошуу одоогийн Дундговь аймгийн Дэлгэрхангай суманд төржээ.Зохиолч С.Буяннэмэх ардын хувьсгалын үйл хэрэгт бага залуугаасаа оролцож ,төр, улсын хариуцлагатай өндөр албан тушаалуудад ажиллаж байсан.1937 онд Гэндэн,Дэмидийн хувьсгалын эсэргүү байгууллагын гишүүн гэх улс төрийн хилс хэрэгт баривчлагдан цаазлагджээ.Түүнийг 1962 онд цагаатгасан юм.

Түүний гол бүтээлээс:”Холбоо шүлгийн цоморлиг”, “Ардын намын анхны шүлэглэл”, “Нарны эргэлт” зэрэг шүлэг, “Дайснаа дарсан Сүхбаатар”,”Баатар хөвгүүн Тэмүүжин”, “Малчин Товуудай”, “Харанхуй засаг” зэрэг тууж “Утга зохиолын үүд буюу уран зохиолд суралцах чуулган” шинэ уран зохиолын анхны хоёр дэвтэр номыг бичсэн.Монголын орчин үеийн уран зохиолыг үндэслэгчдын нэг ,төр, нийгмийн нэрт зүтгэлтэн байв.

Асуултууд

1.”Алсыг зорьсон алтан загас” тууждаа зохиолч С.Буяннэмэх юуг сургамжлахыг зорьсон бэ?

2.Зохиолч С.Буяннэмэх  “Алсыг зорьсон алтан загас” тууждаа хойд  далайг зорьсон хоёр загасны аялалаар ямар үйл явдалын тухай  далд утгаар илэрхийлсэн бэ?

3.Дараах хэсэгт юуны тухай гарч байна вэ? Тайлбарлана уу?

Гэтэл нэг их амьтан явах бөгөөд орой дээрээс нь оргилоон хар утаа бур бур хэмээн гарч ,үүл мэт үргэлжлэн бүрхэнэ.Цөл,Гил хоёр үүнийг үзээд их л айн одоо хэрхсүгэй гэж гайхан ядан байтал гэнэт төмөр бух мөөрөх мэт тэнгэр газар түрхэртэл их дуун гарахад хоёул нэн ихэд айн сандарч , орох газар олохгүй энд тэнд шургалан ядан байхад усны долгион нь улам бүр догширч ,өнөөх амьтан сүр сүр ,сүр сүр сүр гэж их чимээ гаргаж ойртон ирэхэд хоёул тогтож байхын аргагүй болоод тэр их долгион давалгаанд ийш тийшээ гуядагдан үхэн алдан түрэгдэн буцан явав.

4. Дараах хэсэгт юуны тухай гарч байна вэ? Тайлбарлана уу?

Хоёул чухам хаанаас ирж явааг мэдэхгүй гайхаж ядан байгаад гэнэт баруун тийш харвал нэгэн их бөгөөд урт могой мэт амьтан мөн их утаа оргилуулан догшин чимээ гаргаж айсуй тул хоёул их л сүрдэн эмээж ,зэргээр буцаад эргэж харалгүй дутаан одов.Тийнхүү нилээд хол гараад эргэж харвал тэр урт амьтан нь их гүүрний дээгүүр усыг хөндлөн огтолж ,...

1.”Алсыг зорьсон алтан загас” тууждаа зохиолч С.Буяннэмэх юуг сургамжлахыг зорьсон бэ?

2.Зохиолч С.Буяннэмэх  “Алсыг зорьсон алтан загас” тууждаа хойд  далайг зорьсон хоёр загасны аялалаар ямар үйл явдалын тухай  далд утгаар илэрхийлсэн бэ?

*Дараах хэсэгт юуны тухай гарч байна вэ? Тайлбарлана уу?

Гэтэл нэг их амьтан явах бөгөөд орой дээрээс нь оргилоон хар утаа бур бур хэмээн гарч ,үүл мэт үргэлжлэн бүрхэнэ.Цөл,Гил хоёр үүнийг үзээд их л айн одоо хэрхсүгэй гэж гайхан ядан байтал гэнэт төмөр бух мөөрөх мэт тэнгэр газар түрхэртэл их дуун гарахад хоёул нэн ихэд айн сандарч , орох газар олохгүй энд тэнд шургалан ядан байхад усны долгион нь улам бүр догширч ,өнөөх амьтан сүр сүр ,сүр сүр сүр гэж их чимээ гаргаж ойртон ирэхэд хоёул тогтож байхын аргагүй болоод тэр их долгион давалгаанд ийш тийшээ гуядагдан үхэн алдан түрэгдэн буцан явав.

* Дараах хэсэгт юуны тухай гарч байна вэ? Тайлбарлана уу?

Хоёул чухам хаанаас ирж явааг мэдэхгүй гайхаж ядан байгаад гэнэт баруун тийш харвал нэгэн их бөгөөд урт могой мэт амьтан мөн их утаа оргилуулан догшин чимээ гаргаж айсуй тул хоёул их л сүрдэн эмээж ,зэргээр буцаад эргэж харалгүй дутаан одов.Тийнхүү нилээд хол гараад эргэж харвал тэр урт амьтан нь их гүүрний дээгүүр усыг хөндлөн огтолж ,...

1-р баг 1-р хэсэг

Д.Пүрэвдорж

“Чингис”

Тэмүүжин-нумын хөвчнөөс төрөөгүй юм.                                                                    Тэмүүжин-Сумын зэвнээс гараагүй юм.                                                                        Тэмүүжин-Өэлүн эхээс төрсөн юм.                                                                                   Тэмүжин- Өрлөг түүхээс гарсан юм.                                                                                       Амар заяа хомс доголон нулимст хорвоод                                                                              Аврах тавилан мөхөс долоон үеийн тэртээд                                                                                Атаа хорслын манцуйд Есүхэйн хүү өсч                                                                                                  Аян дайны онгодоор есөн тугаа тахисан юм                                                                                Оонын халиун зоо шиг халхын саруул талд                                                                           Онгин цагаан тамга шиг гэрээ тэр барьсан юм                                                                        Оно мөрний савд хур шиг шаагих адуунаас                                                                             Онго хоёр загалыг мөнгөн хяруунд сойсон юм.                                                                        Эх орноо өмчилсөн гурван хасгийн хүрээлэнг                                                                       Элгэн ургаа өмөөрсөн дөрвөн тотгоор түшүүлж                                                                      Тулгар төрийн баганыг хорол тоононд өргөн                                                                       Туурга тусгаар монголын голомтыг тэр тулсан юм.

2-р баг 2-р хэсэг

Омог билгүүн төгс тэнгэр эзний жигүүрт                                                                                     Од мэт сарнисан овгийн өдөс гуурсалж                                                                                  Хөнөөх аюул хөмөрсөн ахуй цагийн үймээнд                                                                               Хөө хуяг нөмөрсөн их монгол дэвсэн юм.                                                                                               Хатуу цагийн эрх,хүнд мөрийг дархалж                                                                                     Хасаг их тэрэгний хүрд дугуйг түлхэж                                                                                     Түмэн-эхийн харайсан эх нутгийн бэлчирт                                                                                      Түмний газар зурайсан цагаан тоос татсан юм.                                                                                     Хөх Монголын дэвээн тэнгисийн шуургийг ярж                                                                  Хөмхий зуусан ертөнц Чингисийн өмнө сөхөрсөн юм.                                                         Хүлэг морьдын туурай ,өрнө дорныг цөмлөж                                                                                 Хөл нүцгэн хорвоо халуун нурам гишгэсэн юм.                                                                                                      Тиймээ ,Дайны мөрөөр цагаан сүү урсаагүй                                                                                 Тиймээ, Дайчдын сүрийг цагийн саалт мартаагүй                                                        Тиймээ,Чингис өндөр Алтайн зартай юм                                                                     Тиймээ,Чингис өнөөдөр ч гэсэн зартай юм.

3-р баг 3-р хэсэг