Sainsanaa

Д.Батбаяр : Золбин

Гандандэгчинлэн хийдийн гол дуганы нэг болох Цогчин гэгдэх хурал ном хурдаг гол газар руу зүүнтэйгээсээ шууд очих дөт зам бол хийдийн гадуур тойруулан барьсан хэрмэн хашааны зүүн талын хаалга байдаг. Энэ хаалгыг халз чиглэсэн гудамны хоёр талаар айлуудын хашааны хаалга, бурхан, цөгц, арц хүжний жижиг мухлаг, хүнсний мухлаг, гуанз олон бий. Тэдний нэг болох "Хүнсний дэлгүүр" гэсэн хаяг бүхий бэсрэгхэн мухлагийн үүдхэн хавьцаа ямар нэгэн хуучин хүрэм юм уу, хөвөнтэй туурганы тасархай хаячихсан юм шиг нэг нэвсгэр юм харагдана.

Харин дөхөн очсон хүн, энэ навсгар юм бол хуучин хүрэм ч бус, хөвөнтэй туурганы тасархай ч бус, өнөө цагт хаа сайгүй гудамж зээлээр л нэг энд тэндгүй хэвтэж байдаг тэнэмэл архичдын нэг болох нь төвөггүй танигдана.
Тэрбээр огт хөдлөхгүй байх нь нэг бол нам унтсан, нэг бол үхсэн байж болох. Үхсэн байлаа гэхэд түүнийг анзаарах хүн нэг ч алга. Бүгд л Гандан орж бурхан шүтээндээ хурдхан мөргөх гэсэн үү, эсвэл мөргөчихөөд хойших ажлаа амжуулахыг бодсон уу, бүгд л яаруу бачуу хойш урагш зөрөн сүлжилдэнэ.
Намрын сэрүү унасны шинжийг илтгэн бараг бүгд л гудамжны нар туссан талаар явцгаах учир мөнөөх навсгар зүйл рүү дөхөн очсоноо сая хүн хэвтэж буй болохыг анзаарах авч мөртөө дайралдсан чулуу модыг тойрон гар­даг шиг ээ өчүүхэн ч сааталгүй өнгөрөн явна. Мөнөөх эр гэнэт хөдлөн жийсэн хөлөө татан атирав. Гэвч нүдээ нээсэнгүй. Дахиад л хөдөлгөөнгүй үхсэн мэт хэвтэх авч нүүрийг нь ээх нарны гэрлийг үе үе халхлан биен дээгүүрээ том, жижиг, урт, богино, бүдүүн, нарийн сүүдрүүдийг мэдэрч байлаа.
Босъё гэж тэр бодсонгүй. Хэвтсээр л байлаа. Гэтэл гэнэт хошуу амыг нь илэх шиг болоход тэрбээр хэн нэгэн хүн ингэв хэмээн бодон уур нь дүрсхийж "зайл" хэмээн өөр зуураа дуулдах төдий өгүүлээд атирсан хөлөөрөө шороо бужигнуулан тийрэв. Хөлд нь юу ч тээглэсэнгүй, дахиад ч юу ч хүрсэнгүй. Ингэхэд нь тэрбээр нүдээ ч нээсэнгүй дахиад л үхсэн мэт хөдөлгөөнгүй хэвтэв. Нарны илч, уусан архи хоёртоо цохиулан нозоорсон тэр сэрье, сэрж чадахгүй, унтъя, унтаж чадахгүй гачлантайяа зунгааралдах нойрондоо ноолуулан дэмий л нүдээ анин хэвтэж байтал нь гэнэт түүнд ямар нэгэн таних ч юм шиг үнэр үнэртэхэд юу билээ хэмээн хэсэг эргэлзэн бодох зуураа арайчүү хэмээн нүдээ нээн харвал газар дэрлэн хэвтсэн толгойнх нь тушаа бяцхан бор саарал гөлөг оцойн суучихсан түүний өөдөөс ширтэж байв. Энэ гөлөг хошуу амыг нь долоосон болохыг мөнөөх эр гадарлав. Өрөөсөн гараа явуулан гөлөгний нуруунаас базан авч өөр өөдөө татан авчрав.
Түрүү үнэртэж байсан мөнөөх үнэр одоо улам тод, улам хурц болов. Энэ үеэр түүнийг сэрхийлгэн, хөдлөхөө больж, байгаа үгүй нь мэдэгдэхээ больсон сэтгэлийнх нь ёроолын лаг шавар чулуу шороог бужигнуулчихав. Өнө эрт, түүний дээгүүр хүмүүсийн сүүдэр өнгөрч байгаа энэ цагаас бүр өмнө, ерөөс сүүдэр гэж юм байдгийг мэдэхгүй мэт огт анзаарахгүй явсан тэр цагт хүмүүс түүнийг дууддаг нэртэй, гэр оронтой, эхнэр хэмээх нэгэн эмэгтэй, бас хүү, охин хоёртой, орос үүлдрийн том халтар нохойтой, хөдөөнөөс хонь үхэр хямд үнээр авч, хо­тод авчран нядалж зардаг нэгэн байж. Нядалгааны малаа хүнээр алуулж мөнгө төлөхгүй гэхдээ өөрөө алж сурчээ. Хонь, ямааг өрлөж, үхэр адууг цохиж унагаад нугаслана.
Сүүлдээ алж байгаа мал нь үхэхгүй. Майлах мөөрөх болсноос зүрх алддаг болж эхлэв.
Энэ үеэс эхлэн нүд анилдан зүүрмэглэх нь чихэнд нь хонь хурга майлж, үхэр мөөрч, тэмээ буйлан унтаж амраа­хыг больж.
Энэ нь архи уух шалтгийг үүдэн ухаан алдталаа ууж байж л нам унтдаг байсаар... нэг мэдэхэд л тэр ийм нэгэн амьтан болчихжээ.
Хамаг юм нохойгоо зарснаас л болсон юм. Миний нохой ийм үнэртэй байсан юм гэж тэр уруул өмөлзүүлэн өөрийн эрхгүй эхэр татан өгүүлээд мөнөөх гөлгийг бие өөдөө улам татан авчирч элгэндээ наалдуулаад, ноо­луурт зөөлөн биед нь нүүрээ шургуулан, улам улам эхэр татан цээж хэржигнүүлэн мэгших авч түүний нүднээс дусал нулимс ч унасангүй. Уйлж чадахгүй болжээ. Нулимс нь хаачсаныг ч бүү мэд. Хэзээ хамгийн сүүлд уйлсан хийгээд яагаад уйлж чадахгүй байгаагаа ч тэр бодсонгүй. Гагцхүү улам улам эхэр татан, эхэр татан мэгших тусмаа элгэндээ тэвэрсэн гөлгийг улам чанга, биедээ улам наалдуулан тэврэхэд нь гөлөг гаслан, байдаг тэнхээгээрээ зулран түүний тэврэлтээс мултрахад нь тэрбээр араас нь хий сарвалзан, самардсан гар нь газар алгадан ойчив. Гөлөг ч улам цааш сүүл хавчин зугтав.
-Хөөе гөлөг гээд тэр хоёр гараараа газар тулан цээжээ өндийлгөн гөлөөг гөлөг гэж араас нь хашгирав. Түүний дуугаар гөлөг улам цаашлан холдов. Тэрбээр гөлөгний араас нүд сүүмэлзүүлэн
-Олигтойхон ч хуцаж сураагүй хэвтэж чи муу бас намайг орхино оо. Үхсэн баас! Хуцаж сурч байж хүн хая. Ядаж ч нохой яаж хуцдагийг чи мэдэх үү, мэдэхгүй шүү дээ. Сайн нохой гэдэг чинь ингэж хуцдаг юм гээд тэр дөрвөн хөллөн цээжээ өндийлгөн гөлөгний араас нохой болж хуцав. Гөлөг цааш хурдалсаар нэгэн банзан хашаа­ны хаалган доогуур орж харагдахгүй болов. Гөлгийг харагдахгүй болмогц тэрбээр хуцахаа болин босох гэснээ шургачин ойчиж нүүрээрээ газар шаан хэвтээд,
-Үхсэн хойно оо, хуцаж чадахгүй хэвтэж. Сайн нохой гэдэг чинь хөв! хөв! гэж хуцдаг юм гэхэд нь ам хамрынх нь ойролцоох шороо нур нурхийн манарч байлаа.
Тэрбээр өрөөсөн нүдээ нээн түүнийг хараад зогсож байсан хүн рүү хандан "Юугаа хараад байна. Та нар намайг ийм болгосноо мартаа юу? Та нарыг дээ, бүгдийг чинь хүйс тэмтэрнэ шүү" гэв. Төдөлгүй тэр дуугүй болсон авч боссонгүй. Нүүрээ ч газраас татаж авсангүй. ... хэвтсээр урьдын адил хөдөлгөөнгүй болов. Чингэмэгц мөн л урьдын адил том, жижиг, бүдүүн, нарийн сүүдрүүд түүний дээгүүр урагш, хойш өнгөрч эхлэв.